't Wiënige wat i Heële an gebui oet lang vergange tied nog sjteet is d'r Sjelmetoere. D'r Gevangenetoere van 't aod Heële ligkt mit zieng gesjiechte an d'r Kirkeplei, hinge de Pancratiuskirk, ónger 't wakend oog van D'r Kueb deë in e sjtaatsig brónze bild e sjtuksjke tied in iere hilt. D'r Sjelmetoere is vreug in de Middelieëwe hi-j neergezat, e ekkig monement, 15 meter hoeëg mit moere van twieë meter durchsjnit. Vreuger makde deë deel oet van de walmoer. In zieng moere, va zank- en kalksjtee, loate ing paar vinstere 't dagalich erri. D'r wesgieëvel is i brikke getrókke, nao 't herboewe va sja, de noordziej hat e klee vinsterke en twieë plaatzje woeë dat me aa kint zieje dat d'r ins sjeetleuëker zote.
Binne kint me mit ing trap, in e aageboewd trappehoes, nao dri-j ruumtes klumme, die 6½ bi-j 5½ meter meëte. De dri-j ruumtes zint mallig 3½ meter hoeëg en hant e vinster mit e gietter d'rvuur. Op de huegste loag zint nog 3 kasjotter, óp de twieëde is de vreugere sjieëpe-kamer woa nog boewrester oet de tied van d'r Ludwig XV zint.
In 1498 kump d'r Sjelmetoere in de gesjrifter vuur es “Bickersteinthorn”. Later óch “Bickelsjteyn” en “Bickesteyn”. In vreuger tied hant in dizze toere mennig maan en vrouw gelijje in kou en folterkamer. Koam d'r ginne gank noa de vrieheet mieë, da brach me ze, gelane óp inne wage, nao d'r Zankweëg en goof ze doa an d'r sjiender, deë ze óphóng an ‘ne boom. Dat sjpieëlet óch nog in de tied dat de Bokkeriejesj mit weer en wink durch 't Limburgs lank sjtrupde. 35 Hant t'rs vasgezeëte. Ing paar zint voetgekoame wie ze d'r bewaker, d'r Beerens, d'r hals um gedrieënd howwe. Zienne ópvolger Struijk hat zienne naam in de moer gezat, wat me in 't trappehoes nog kint teëgekómme.

Dit Heëlesj monement is geboewd woeëde es donjon, inne toere deë geliekertied es hoes deende vur de grave van Ahr-Hochstade. Meestes woeët an zónne toere e kestiël geboewd, mar i Heële bleef 't bi-j ing diekke moer, die um 't Heëlesj Landsfort koam. 't Heële va doew heesjde in de dartieënde ieëw Castrum. Um de moer woar ing grach van 5 meter deep en 12 meter breed. D'r Bickelsteintoere sjting óp inne van de heuk van 't fort, en keek oet uever d'r Vieëmaat (Noe Wilhelminaplein) en de Gashoessjtroat.

Ongenin d'r Sjelmetoere zint de keldere verbónge mit die ónger d'r Kirkeplei en ónger de Kirk. In 1661 weëdt Heële Sjtaats, 't huurde va doew aa bie “ de Republiek der verenigde Nederlanden”. 't Is nit langer mieë e fort. De Sjieëpebank moeët zellef zörge dat aal wat d'r geboewd woar good óngerhaote woeët. D'r toere weëdt behoate en in d'r toere koame doew 't gevang, e vergaderzeëlke, ing martelkamer en ing roadszaal. D'r kunt óch e nuj daak óp. D'r Sjelmetoere waor 't Gevang i Heële bis in 1870. Van de vervalle sjtaat proffeteerde de gevangene waal ins en broke oet durch de leuëker in de moere. Op 't lets van de 18e ieëw woar 't Gevang zoe sjlech dat de gevange gezatte lüj koom binne gehaote kóste weëde. In 1775 zint de kasjotter gans va nujts gemak en gans boavenin geboewd. Dat weerhilt d'r bokkeriejer Paulus Louppe evvel nit um ing duer oape te breëke en voet te kómme.
Ieësj in de twintigste ieëw koam d'r toere vri-j te sjtoa. Vuur die tied sjtóng de wuening van d'r priddikant dra vas. Deë wónde kót bi-j de kirk, want de Pancratiuskirk woeët in de tied tussje wie Heële nog Sjaats waor en de Belzje Tied gebroek durch de kattelieke en de prottestante. In de Belzje Tied boewde de prottestante zellef ing kirk en woeët de Pancratiuskirk wer van de kattelieke.
In 1975 woeët d'r Sjelmetoere ópnuj ópgeknap en uevergegeëve an d'r Vasteloavesverein De Winkbülle, die hi-j de rizzedens hant. D'r loge planne vur e bókkeriejesjmuzeum, mar dat is bi-j planne geblieëve.

Tekst: Leonie Robroek
Eerder gepubliceerd in De Limburkalender 2005, uitgave Stichting D.O.L.